کد مطلب:2004 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:15

گنجینه پرسمان » اجتماعي و فرهنگي

در روايات آمده است: با اولين قطره خوني كه از شهيد بر زمين ميريزد تمامي گناهان او آمرزيده ميشد آيا اين مطلب استثناپذير ميتواند باشد؟

براي رسيدن به اين هدف عالي بايد از روش محاسبه نفس كه يكي مراحل پيمودن مسير تهذيب نفس است، استفاده كرد. معناي محاسبه اين است كه انسان قبل از هر چيز از نفس خويش بخواهد واجبات را انجام دهد و اگر واجبي را ترك كرد خود را مكلف به قضاي آن نمايد و اگر معصيتي انجام داد بي درنگ خود را سرزنش كند.

عرفا ميگويند: براي پيمودن راه كمال بايد مرابطه داشته باشيم و مرابطه را داراي چهار مرحله دانستهاند:

1 - مشارطه؛ 2 - مراقبه؛ 3 - محاسبه؛ 4 - معاقبه.

مشارطه آن است كه انسان با خود عهد و پيمان ببندد كه در انجام تكاليف و اداي وظايف و ايفاي مسئوليتهاي به هيچ وجه كوتاهي نكرده و از دستورهاي شرع تجاوز ننمايد متعهد ميشود كه در كارهاي خير كوشا باشد و از كارهاي ناپسند خودداري ورزد اين عهد و پيمان در صورتي مؤثر است كه هر روز تجديد شود تا وقتي كه به صورت ملكه، در نفس روح انسان رسوخ يابد. بهترين ساعات براي مشارطه صبح گاهان پس از اداي نماز صبح است.

مرحله دوم از مراحل مرابطه، مراقبت است، يعني انسان پس از آن كه با خود عهد و پيمان بست بايد در تمام اوضاع واحوال مراقب و نگران خويش باشد مبادا در اثر غفلت و سهل انگاري عهدي را كه بسته است بشكند.

اميرالمؤمنين(ع) درباره مراقبت انسان از خويش ميفرمايد: سزاوار است انسان بر خويش اشراف داشته باشد و هميشه مراقب قلب خود و نگهدار زبان خويش باشد.

مرحله سوم، محاسبه نفس است. كساني كه در صدد تهذيب نفس هستند ساعتي را براي محاسبه و بازنگري در اعمال روزانه خود در نظر ميگيرند، مرحوم نراقي مينويسد: سزاوار است انسان خردمند براي خود چهار زمان، معين كند كيه يكي از آنها زمان حساب و بازنگري در اعمال روزانه است. البته مناسب است زمان محاسبه شامگاهان پيش از خواب باشد تاانسان كاملا از سود و زيان و دخل و خرج روزانه آگاه گردد.(1)

امام صادق (ع) فرمود: ألا فحاسبوا انفسكم قبل أن تحاسبوا فان في القيامة خمسين موقفا؛(2)اي مردم پيش از آن كه شما را مورد محاسبه قرار دهند خودتان به حسابتان رسيدگي كنيد زيرا در روز قيامت پنجاه موقف است كه هر موقفي هزار سال طول ميكشد.

رسول خدا(ص) در يكي از وصاياي خود به ابوذر غفاري فرمود: اي اباذر پيش از آن كه مورد محاسبه قرار گيرد به حساب نفس خود رسيدگي كن؛ زيرا اين كار حساب قيامت تو را آسانتر ميكند و قبل از آن كه تو را ارزيابي كنند خود را ارزيابي كن و خويش را براي روز قيامت آماده كن. اي اباذر! هيچ كس از پرهيزكاران محسوب نميشود چز اين كه نفس خود را محاسبه كن.

سختتر از حسابرسي شريك از شريك خود تا در نتيجه اين محاسبه بداند كه خوردنيها و نوشيدنيها و پوشيدنيهايش از كجا است. آيا از حلال به دست آورده است يا از حرام؟ اي اباذر كسي كه به مقرررات الهي اعتنا نكند و پروا نداشته باشد كه از چه راهي مال كسب ميكند خدا هم باك ندارد كه از چه راهي او را وارد جهنم گرداند.(3)

مرحله چهارم معاتبه است؛ يعني پس از محاسبه و بازنگري در اعمال روزانه انسان در محكمه وجدان از خود دادخواهي كند و خود را مقصر بشناسد و از خود انتقاد كند و بايد دانست كه معاتبه دو مرحله دارد:

مرحله انتقاد از خود و مرحله توبه و جبران آن چه از دست داده است.

در مرحله اول بايد از نفس لوامه الهام گرفت و خود را توبيخ و سرزنش كرد اين مرحله، مرحله خشم و تنبيه است. اولياي خدا به منظور تنبيه و تأديب خويش تكاليف و تضييقاتي را بر خود الزام ميكردند از قبيل شب زنده داري و گرسنگي و روزه داري، كم گويي، و اشتغال به ذكرها، خدمت به بندگان خدا و اطعام و انعام، تا بدين وسيله نفس سركش را رام سازند كه اميرالمؤمنين(ع) فرمود: مَنْ لَمْ يَسس نفسه أضاعها؛ هر كه نفس خود را سياست و تأديب نكند آن را تباه كرده است.

اما مرحله دوم كه توبه و استغفار است بايد با گريه و زاري به درگاه خدا و پشيماني جدي از آلودگيها، گناهان را شسته و خود را پاكيزه كنيم.

اميرالمؤمنين(ع) ميفرمايد : اي بندگان خدا بر حذر باشيد از روزي كه اعمالم مورد بررسي قرار ميگيرد و لرزشها و تنشها فراوان است و كودكان از ناراحتي پير ميشوند اي بندگان خدا بدانين كه مراقبت هايي از خودتان بر شما گماشته شده و ديده باناني از اعضاي پيكرتان ناظر شما هستند و نيز بدانيد كه حسابگران راستگو اعمال شما را ثبت ميكنند و حتي عدد نفس هايتان را نگه ميدارند نه ظلمت شب تاريك شما را از آنها پنهام ميدارد و نه درهاي محكم و بسته و به راستي فردا به امروز نزديك است.(4)

روزگاري در پيش داريم كه انگشت حسرت به دندان گرفته و ميگوئيم: يا حسرتي علي ما فرّطتُ في جَنْبِ اللَّه؛ اي واي بر من كه در انجام وظيفه كوتاهي كرده و جانب خدا را رها كردم.(5)

كسي كه مراحل تهذيب نفس را ميپيمايد يا پيموده است در معاشرتهاي اجتماعي و در تعامل با مؤمنان و دوستان حالت تواضع و فروتني پيش ميگيرد و آن چه را كه براي خود پسنديده يا ناروا ميداند براي ديگران نيز پسنديده يا ناروا ميداند. امام باقر(ع) فرمود: أحبِبْ أخاكَ المُسلم و أحبِبْ لهُ ما تُحبُّ لِنَفْسِكَ و أكرِهْ لَهُ ما تَكرَه لِنَفْسِكَ؛ برادر مسلمانت را دوست بدار و آن چه را براي خود ميپسندي براي اونيز دوست بدار و آن چه را خود نميپسندي براي او نيز ناپسند داشته باش.(6)

البته گاهي انسان خود متوجه نيست كه داراي عيب هايي است براي آگاهي از عيوب خود بايد مطالب زير را مورد توجه قرار دهد:

1 - بازنگري در اخلاق و رفتار خود: انسان طبيعتا از عيوب خود غافل است و به اصطلاح در خود عيبي نميبيند، ولي اگر در رفتار خود دقت كند به عيوب خود پي ميبرد.

2 - دوست خوب: دوست خوب دوستي است كه عيوب دوستش را تذكر دهد.

امام صادق(ع) فرمود: أحبّ اخواني اليّ عيوب؛ محبوبترين دوستانم دوستي است كه عيوب مرا به من تذكر بدهد.(7)

3 - معلم اخلاق نيز براي تهذيب و تربيت انسان بسيار مفيد است.

4 - داوري مردم و اطرافيان در باره انسان نيز براي آگاهي به عيوب و زدودن آنها مفيداست.



پي نوشتها:

1 - جامع السعادات، ج 3، ص 99.

2 - آيت اللَّه مهدوي كني، اخلاق عملي، ص 360، به نقل از بحار الانوار، ج 7، ص 126.

3 - همان، ص 362، به نقل از وسائل الشيعه، ج 11، ص 379.

4 - همان، ص 358، به نقل از نهج البلاغه، خطبه 156.

5 - زمر (39) آيه 56.

6 - بحار الانوار، ج 71، ص 222.

7 - همان، ص 282.